ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΡΟΒΕΣΠΙΕΡΟΥ

Πώς να σώσετε την επανάστασή σας χωρίς να χάσετε το κεφάλι σας

από τον Patrice L. R. Higonnet
Η επαναστατική Γαλλία το 1794 ήταν ένα χωνευτήρι, που συνδύαζε όλα τα στοιχεία τα οποία θα ενσωματώνονταν στην δυτική πολιτική κατά τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα.
Όλα τα βλέμματα ήταν στραμμένα στο Παρίσι. Ανάλογα με το ποιος το μελετούσε, ο Ροβεσπιέρος ήταν είτε ένας ήρωας είτε ένας κακοποιός. Ο Ροβεσπιέρος, αρχικά ένας αφανής δικηγόρος από τη βόρεια Γαλλία, μέσα σε τέσσερα μόλις χρόνια μεταμορφώθηκε, ή τουλάχιστον έτσι φαινόταν, στον επικεφαλής αρχιτέκτονα της μετάβασης από το παλαιό μισητό καθεστώς σε μια αβέβαιη νέα τάξη πραγμάτων.

Αυτή η νέα τάξη απειλήθηκε από την εισβολή στρατών από τις γειτονικές χώρες, από αντεπαναστάτες στην περιοχή Vendée και από έντονες διαφορές εντός των τάξεων των επαναστατών, συμπεριλαμβανομένης της φατρίας των Ιακωβίνων στην οποία ανήκε ο Ροβεσπιέρος. Η Καθολική και συντηρητική Δεξιά φοβήθηκε την ιδέα μιας δημοκρατίας και επιθυμούσε την επάνοδο στη σταθερότητα. Η Αριστερά ήθελε να δημιουργήσει μια ενάρετη κοινωνία - αλλά απλώς ήθελε και περισσότερο ψωμί. Καλώς ήρθατε στη σύγχρονη πολιτική…

Αδυσώπητος στις επιθέσεις του εναντίον όλων εκείνων τους οποίους κατηγόρησε ότι θέλησαν να σταματήσουν την επανάσταση και ατρόμητος στις καταγγελίες του κατά της διαφθοράς, ο Ροβεσπιέρος εξασφάλισε μια θέση στην 12μελή Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας η οποία χρησίμευσε ως η εκτελεστική εξουσία της κυβέρνησης από το 1793 ως το 1794. Από τη θέση αυτή ασκούσε τεράστια εξουσία. Αλλά το περιθώριο των ελιγμών του ήταν, στην πραγματικότητα, αρκετά στενό. Ο Ροβεσπιέρος αντιμετώπιζε τα ίδια διλήμματα που έχουν προβληματίσει όλους τους δημοκρατικούς επαναστάτες έκτοτε: πώς να υπερασπιστεί τις υπάρχουσες περιουσίες και παράλληλα να επιδιώκει, επίσης, τα οικουμενικά δικαιώματα, πώς να εξισορροπήσει τα ατομικά δικαιώματα με εκείνα της ευρύτερης κοινότητας και πώς μπορεί να επιτευχθεί ένα αποτέλεσμα σύμφωνο με τα επαναστατικά ιδανικά χωρίς να χρειαστεί η προσφυγή σε μέσα που θα αναπαράξουν τις αμαρτίες της παλιάς τάξης πραγμάτων. Μοιραία, ο Ροβεσπιέρος επέλεξε να επιλύσει αυτό το πρόβλημα με το να προσπαθήσει να επιβάλει την ενάρετη πολιτική ζωή στη γαλλική κοινωνία με τη βία.

Η απάντηση του Ροβεσπιέρου στην (πραγματική ή φανταστική) αντίσταση ήταν, σύμφωνα με την διατύπωση του Χέγκελ να κόψουν κεφάλια, σαν να ήταν λάχανα. Κατά τη διάρκεια της περιόδου της Τρομοκρατίας, περίπου 17.000 άνθρωποι καταδικάστηκαν σε θάνατο στην γκιλοτίνα. Δεκάδες χιλιάδες φυλακίστηκαν. Και για να ειπωθούν όλα, εκατοντάδες χιλιάδες έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια των εμφυλίων πολέμων που ακολούθησαν την επανάσταση και οι οποίοι έληξαν μόνο με την άνοδο του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην εξουσία το 1799.

Γιατί ο Ροβεσπιέρος ακολούθησε τον δρόμο του τρόμου (ή της «Τρομοκρατίας», ενός όρου που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε πολιτικό πλαίσιο από τους εχθρούς του Ροβεσπιέρου για να περιγράψουν τις μεθόδους του); Η νέα βιογραφία από τον Peter McPhee έχει ως στόχο να ξεμπερδέψει τα προσωπικά και τα ψυχολογικά κίνητρα που σχηματοποίησαν τις πράξεις του Ροβεσπιέρου. Αλλά υπενθυμίζει επίσης στους αναγνώστες ότι ο Τρόμος προέκυψε από τα ερωτήματα που αντιμετωπίζουν όλοι οι επαναστάτες - συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που προσπαθούν να φτιάξουν τον καινούργιο κόσμο σήμερα.

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΜΕ ΕΒΑΛΕ ΝΑ ΤΟ ΚΑΝΩ

Για να καταλάβει τον Ροβεσπιέρο, πρέπει κανείς να δει την Γαλλική Επανάσταση με τραγικούς όρους. Η επανάσταση δεν διολίσθησε στην Τρομοκρατία λόγω του ζήλου των επαναστατών στην επιδίωξη της «Ελευθερία, Ισότητας και Αδελφοσύνης» (σ.σ.: liberté, égalité, fraternité, όπως ήταν το βασικό σύνθημα των επαναστατών). Αντίθετα: διολίσθησε επειδή μέχρι τον Ιούλιο του 1794 η συντριπτική πλειοψηφία των επαναστατών δεν ήθελε πλέον να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, των οποίων οι άμεσες συνέπειες για τους ίδιους, όπως φοβούνταν, μπορεί να ήταν η δήμευση της περιουσίας τους ή η γκιλοτίνα ή και τα δύο. Πράγματι, από την στιγμή που κατέλαβαν την εξουσία, οι Ιακωβίνοι αποδείχθηκαν εντελώς ανίκανοι να επιλύσουν τις αντιφάσεις του δικού τους επαναστατικού προγράμματος.

Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι η επανάσταση είχε επηρεαστεί από τις εσωτερικές συγκρούσεις του Ροβεσπιέρου. Ο Ροβεσπιέρος απεχθανόταν τη βία και ήταν αντίθετος με τη θανατική ποινή. Ωστόσο, ο ίδιος επέμενε, ενάντια σε όλες τις ενδείξεις, να πιστεύει ότι τσακίζοντας τις αόρατες (και συνήθως φανταστικές) συνωμοσίες και εκτελώντας τους αντιπάλους του θα λύσει τα προβλήματά του και εκείνα της επανάστασης.

Ο McPhee παραδέχεται ότι ο Ροβεσπιέρος ήταν τελικά παρανοϊκός και έκανε σοβαρά λάθη όταν έκρινε τα πράγματα. Δεν ήταν, όμως, «το συναισθηματικά καχεκτικό, αυστηρά πουριτανικό και παγερά σκληρό τέρας της ιστορίας και της λογοτεχνίας». Για τον McPhee, δεν ήταν ο Ροβεσπιέρος που κατέστρεψε τη Γαλλική Επανάσταση: ήταν η επανάσταση που έφερε έναν αξιοπρεπή, ειλικρινή και σκληρά εργαζόμενο δημοκράτη στην καταστροφή του.

Αλλά ο McPhee δεν έχει πολλά να πει για το γιατί δημιουργήθηκε εξαρχής η Γαλλική Επανάσταση ή για το γιατί προχώρησε τόσο αδυσώπητα. Οι περισσότεροι ιστορικοί έχουν στηριχθεί στις ντετερμινιστικές (σ.σ.: αιτιοκρατικές) εξηγήσεις των βαθύτερων αιτίων της επανάστασης για να εξηγήσουν την τροχιά της. Για κάποιους της Αριστεράς, όπως ο συγγραφέας Jean Jaurès και ο ιστορικός Albert Mathiez, το 1789 ήταν ένα κρίσιμο βήμα σε μια προλεταριακή ώθηση που θα οικοδομούσε την δύναμή της στις ευρωπαϊκές επαναστάσεις του 1848, στην Παρισινή Κομμούνα του 187, και τις ρωσικές επαναστάσεις του 1905, πριν τελικά αποδώσει καρπούς το 1917, όταν η Ανατολή ήταν Κόκκινη και η Δύση ήταν έτοιμη (σ.σ.: λογοπαίγνιο στην αγγλική γλώσσα, The East was Red and the West was ready). Για άλλους, όπως ο Alexis de Tocqueville, η φύση της Γαλλικής Επανάστασης αποκαλύφθηκε περισσότερο από την σύνδεσή της με το παρελθόν, παρά με την αποσύνδεσή της. Το 1789, το παλαιό καθεστώς πέθανε για να μην ξαναγεννηθεί ποτέ. Αλλά η επανάσταση που το κατέστρεψε απέτυχε επίσης παταγωδώς, διότι οι Γάλλοι ήταν ανίκανοι να αυτοκυβερνηθούν, διεφθαρμένοι όπως ήταν από τις κακές συνήθειες που γεννήθηκαν από αιώνες απολυταρχικής μοναρχίας.

Σε αυτή τη συζήτηση, η ηπίως δηλωθείσα προτίμηση του McPhee είναι να δει την επανάσταση - και, κατ' επέκταση, τον Ροβεσπιέρο - ως ένα διαρκές πρότυπο για όλους εκείνους που λαχταρούν τον αστικό ρεπουμπλικανισμό (σ.σ.: δηλαδή την δημοκρατία). Για το σκοπό αυτό, ο McPhee αναφέρει τον Γάλλο ιστορικό Georges Lefebvre, ο οποίος έγραψε ότι «ο Ροβεσπιέρος θα πρέπει να περιγραφεί ως ο πρώτος που υπερασπίστηκε τη δημοκρατία και την καθολική ψηφοφορία ... ο ατρόμητος υπερασπιστής της Επανάστασης του 1789 που κατέστρεψε την κυριαρχία της αριστοκρατίας στη Γαλλία».

Συμπαρατασσόμενος με αυτήν την άποψη, ο McPhee ισχυρίζεται ότι η επανάσταση μετατοπίστηκε από την γιορτή της αδελφότητας μετά την πτώση της Βαστίλης το 1789-90 στην δολοφονική τρομοκρατία και τον εμφύλιο πόλεμο του 1793-94, επειδή η αφοσίωση του Ροβεσπιέρου στις αρχές της δημοκρατίας, δυστυχώς, δεν ήταν κοινή. «Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης», γράφει ο McPhee, ο Ροβεσπιέρος «είχε δει αυτούς τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προδίδουν την εμπιστοσύνη του συμβιβαζόμενοι ή καταφεύγοντας στην δολιότητα». Έτσι, για να σώσει την επανάσταση από τον εαυτό της, ο Ροβεσπιέρος έπρεπε να ενεργήσει όπως ενήργησε.

ΥΠΕΡ ΑΥΤΗΣ ΠΡΙΝ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ

Αλλά ο McPhee έχει απογοητευτικά πολύ λίγα να πει περί της ηθικής ευθύνης του Ροβεσπιέρου για τις εκτελέσεις και την αιματοχυσία της Τρομοκρατίας. Θα μπορούσε να είναι αλήθεια, βέβαια, ότι, εάν ο Ροβεσπιέρος ήθελε να διατηρήσει την εξουσία του δεν είχε καμία άλλη επιλογή από το να υιοθετήσει την βίαιη καταστολή. Αυτό, όμως, δεν εξηγεί γιατί το έκανε τόσο βάναυσα. Προηγούμενοι βιογράφοι έχουν προτείνει όλα τα είδη των ψυχολογικών εξηγήσεων. Αλλά ο McPhee τις βρίσκει μη πειστικές. «Δεν υπάρχει τίποτα στα στοιχεία που έχουμε για τις δράσεις και τις πεποιθήσεις του Ροβεσπιέρου πριν τον Μάιο του 1789, που να δώσει σε κάποιον τη δυνατότητα να προβλέψει ότι, σε συγκεκριμένες περιστάσεις, θα θεωρήσει την καταστολή και την θανατική ποινή ως την απάντηση στους διαφωνούντες», γράφει.

Ο McPhee, ωστόσο, σκαλίζει την ταραγμένη παιδική ηλικία του Ροβεσπιέρου, τα κυρίαρχα γεγονότα της οποίας ήταν ο θάνατος της αγαπημένης του μητέρας όταν ήταν επτά ετών και η ντροπιαστική και καταστροφική εγκατάλειψη της οικογένειας από τον πατέρα του αμέσως μετά, ο οποίος άφησε τον νεαρό Μαξιμιλιανό, τον ακόμη νεώτερο αδελφό του και την αδελφή τους να μεγαλώσουν με διάφορους συγγενείς. Παρά το γεγονός ότι ο McPhee δεν το πράττει, είναι δυνατό να συναχθεί το συμπέρασμα ότι αυτή η ταραγμένη παιδική ηλικία βοήθησε να γίνει ο Ροβεσπιέρος ένας άνθρωπος που όσο αγάπησε τόσο και μίσησε την αστική ζωή και την εξουσία και ο οποίος έτεινε να επιλύει τα προσωπικά και επαγγελματικά προβλήματά του με το να τα γενικεύει όσο καλύτερα μπορούσε, αναβιβάζοντάς τα από ένα αδιάλυτο, καθημερινό και υλικό πλαίσιο σε ένα υψηλότερο επίπεδο, στο οποίο ο ίδιος δεν είχε ποτέ λάθος. Σε πολιτικό επίπεδο, το πιο προφανές παράδειγμα αυτής της ψυχολογικής συνήθειας ήταν η αναλλοίωτη επιμονή του ότι κάτι που μπορεί να μοιάζει αρχικά με εγκληματική πράξη από μια φατρία - για παράδειγμα, η κατάληψη της εξουσίας από τους Ιακωβίνους - ήταν στην πραγματικότητα ένα εθνικό και διεθνιστικό κίνημα. Ίσχυσε, βέβαια, το αντίθετο όταν αντιμετώπισε τις πράξεις των εχθρών του. Πρακτικά, αυτό το είδος της αυτο-εξαπάτησης επέτρεψε στον Ροβεσπιέρο να αντιταχθεί σε όλων των ειδών τις εξουσίες μέχρι που έγινε απαραίτητο να μετατρέψει τον εαυτό του σε ένα δολοφονικό αυταρχικό πρόσωπο.

Αλλά η επανάσταση έθεσε μια σειρά από αντιφάσεις που ο ίδιος δεν μπορούσε να επιλύσει μέσω της διανοητικής γενίκευσης. Την άνοιξη του 1794, η ηγεσία της επανάστασης των Ιακωβίνων απαίτησε από τον Ροβεσπιέρο και να είναι υπέρ του κράτους δικαίου και υπέρ της αναστολής του, και να υπερασπίζεται και να επιτίθεται στην ιδιωτική περιουσία, και να υποστηρίζει και να απορρίπτει τον εθνικισμό, και να αγκαλιάζει τον φεμινισμό και τον αντιφεμνισμό, και να προωθεί την θρησκεία και τον αθεϊσμό.

Ομοίως, παρ’ ότι ο McPhee χτίζει μια πειστική υπόθεση ότι ο Ροβεσπιέρος ήταν απόλυτα αφοσιωμένος στο ιδανικό της αδελφοσύνης, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ήταν συχνά εκ βαθέων αντίθετος με τις εφαρμογές αυτού του ιδανικού. Τον Φεβρουάριο του 1793, όταν οι Παριζιάνοι «sans-culottes» (σ.σ.: εξτρεμιστές επαναστάτες της εποχής) στασίασαν ζητώντας τρόφιμα και σαπούνι, ο Ροβεσπιέρος επέπληξε αυτούς τους παγωμένους, πεινασμένους, απελπισμένους πεζικάριους της επανάστασης. «Δεν λέω ότι οι άνθρωποι είναι ένοχοι», κατήγγειλε, «αλλά όταν οι άνθρωποι αναδύονται, δεν πρέπει να έχουν ένα στόχο που να τους αξίζει; Πρέπει να τους ενδιαφέρουν τα ασήμαντα προϊόντα; ... Οι άνθρωποι πρέπει να ξεσηκωθούν, όχι για να μαζέψουν ζάχαρη, αλλά για να ανατρέψουν τους τυράννους».

Στα τέλη Ιουλίου του 1794, κάποιοι από τον «λαό» έκαναν ακριβώς αυτό, και η αποτυχία του Ροβεσπιέρου να προσδιορίσει το πού η αστική δημοκρατία θα μπορούσε να βρει τα αληθινά όριά της, τον οδήγησε τελικά στην γκιλοτίνα. Φοβούμενοι ότι θα είναι οι επόμενοι που θα εκκαθαριστούν και θα καταδικαστούν σε θάνατο, ένας αριθμός εκ των πρώην συμμάχων του Ροβεσπιέρου στην Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας και στην Εθνική Συνέλευση, το νομοθετικό σώμα, διέταξαν την σύλληψή του. Συνελήφθη μερικές ώρες αργότερα, και αφού πιθανότατα προσπάθησε να αυτοπυροβοληθεί, αποκεφαλίστηκε στην γκιλοτίνα την επόμενη μέρα.

ΘΕΟΣ, ΟΠΛΑ ΚΑΙ ΓΚΙΛΟΤΙΝΕΣ;

Στη σύγχρονη εποχή, ο Ροβεσπιέρος συχνά θεωρείται υπεύθυνος για τη γέννηση της τρομοκρατίας. Ο McPhee το απορρίπτει αυτό ως άδικο. «Ο Τρόμος», γράφει, «δεν ήταν έργο του Ροβεσπιέρου αλλά ένα καθεστώς εκφοβισμού και ελέγχου που υποστηρίχθηκε από την Εθνική Συνέλευση και «πατριώτες» σε όλη τη χώρα». Είναι αλήθεια ότι ο Ροβεσπιέρος δεν υπαγόρευε την πολιτική της Επιτροπής Δημόσιας Ασφάλειας. Αλλά παρ' όλα αυτά ήταν το πιο αφοσιωμένο μέλος της, και θεωρείτο ορθώς ως ο πρώτος τη τάξει εκπρόσωπός της. Αν αυτός δεν είχε την εξουσία, η Τρομοκρατία θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν λιγότερο έντονη και πολύ πιθανόν δεν θα είχε διαρκέσει για τόσο διάστημα.

Αλλά ήταν οι ιδέες του Ροβεσπιέρου και όχι μόνο οι ενέργειές του συνυπεύθυνες για την Τρομοκρατία; Αυτή είναι η άποψη ορισμένων στη σύγχρονη αμερικανική Δεξιά, πρόθυμοι να συνδέσουν τον φιλελευθερισμό με την αυταρχική υπέρβαση. Σύμφωνα με τον Rick Santorum, τον πρώην υποψήφιο των Ρεπουμπλικανών για την προεδρία και τρέχοντα σημαιοφόρο του αμερικανικού συντηρητισμού, η αθεΐα του 1789 αναπόφευκτα οδήγησε στην κρατική τρομοκρατία. «Αυτό που απομένει είναι μια κυβέρνηση που θα σου λέει ποιος είσαι, τι θα κάνεις και πότε θα το κάνεις», δήλωσε ο Santorum στην προεκλογική του εκστρατεία. «Αυτό που απέμεινε στη Γαλλία είναι η λαιμητόμος», κατέληξε, προειδοποιώντας ότι αν οι Αμερικανοί «ακολουθήσουν τον δρόμο του Προέδρου Ομπάμα και την απροκάλυπτη εχθρότητά του στην πίστη στην Αμερική, τότε πάμε προς αυτή την κατεύθυνση». Στις γενικές γραμμές αυτής της πρόβλεψης, ο Santorum παρεμπιπτόντως μπορεί να εκπλαγεί με το να βρει τον εαυτό του σε αρμονία με ορισμένους πρώην μαρξιστές ιστορικούς, οι οποίοι ηχηρά και επιδοκιμαστικά πίστευαν ότι οι συνθήκες του Παρισιού το 1794 ήταν πιθανό να επαναληφθούν κάποια μέρα.

Φυσικά, τόσο οι δεξιόστροφες όσο και οι αριστερόστροφες εκδοχές αυτής της πρόβλεψης είναι απίθανο να επιβεβαιωθούν, τουλάχιστον στη Δύση. Οι Γάλλοι την περίοδο 1789-1794 ήταν το πρώτο σύγχρονο έθνος που αναγκάστηκε να επιλέξει ανάμεσα στην πολιτική καθολικότητα και την υλοποίηση λαϊκιστικών ή ουτοπικών στόχων, και ό, τι συνέβη σε αυτούς έχει γενικά εξαγνίσει τους διαδόχους τους. Οι Αμερικανοί δεν αντιμετώπισαν τέτοιαν επιλογή μετά το 1776, και οι απόγονοί τους, κατά πάσα πιθανότητα δεν θα αντιμετωπίσουν κάτι τέτοιο καθόλου σύντομα. Το κίνημα Occupy Wall Street και το Κόμμα του Τσαγιού μπορεί να αντιπροσωπεύουν βήματα προς την κατεύθυνση μιας τέτοιου είδους σύγκρουσης. Ωστόσο, εκτός κι αν συμβεί μια σημαντική οικονομική κατάρρευση, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι τα δύο αυτά κινήματα θα μπορούσαν να αποτελέσουν το αμερικανικό πολιτικό όραμα όπως έκανε ο ιακωβινισμός για τους Γάλλους, και τους εχθρούς τους, το 1789-94.

Αλλά μια κατάσταση πιο κοντά σε εκείνη της επαναστατικής Γαλλίας υπάρχει τώρα στις εκκολαπτόμενες δημοκρατίες του αραβικού κόσμου. Όταν αντιμετωπίζουν την άνοδο των ισλαμιστικών κομμάτων, οι φιλελεύθεροι επαναστάτες σε χώρες όπως η Αίγυπτος θα μπορούσαν να μπουν στον πειρασμό να βάλουν μια παρένθεση στους καθολικούς, δημοκρατικούς τους στόχους τους και να καταφύγουν στον εξαναγκασμό και στην στρατιωτική εξουσία ώστε να εξασφαλίζουν την τάξη. Φυσικά, οι ανελεύθερες δυνάμεις μπορούν επίσης να αντιμετωπίσουν μια εκδοχή του διλήμματος του Ροβεσπιέρου, και οι σαλαφίτες σκληροπυρηνικοί θα μπορούσαν να αποδειχθούν πρόθυμοι να βάλουν στην άκρη τη δέσμευσή τους για γνήσια θεοκρατία προκειμένου να αναζητήσουν μια διευθέτηση με τον εξ ολοκλήρου κοσμικό στρατό.

Αλλά ίσως το πιο σημαντικό μάθημα που μπορεί να προσφέρει ο Ροβεσπιέρος στα μέλη του Κόμματος του Τσαγιού και του κινήματος Occupy Wall Street, στους σαλαφίτες και τους κοσμικούς, είναι ότι, σε αντίθεση με ό, τι μπορεί μερικές φορές να επιθυμούν, τα οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα δεν γίνεται να επιλυθούν απλά κόβοντας το κεφάλι κάποιου.

infognomonpolitics.blogspot.gr